Νεφέλες - του Παύλου Παπαδόπουλου Αστυνόμου Α'

Στην κλασική Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. θα επιχειρήσω να σας ταξιδέψω απόψε και συγκεκριμένα στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. οπότε και διδάχθηκαν οι "Νεφέλες".

Τα Μεγάλα Διονύσια ως γνωστό ήταν η μεγαλύτερη και πιο επίσημη εορτή της Αρχαίας Αθήνας, και ελάμβανε χώρα στις αρχές Μαρτίου.

 Την εποχή που διδάχθηκε το έργο ο Πελοπονησιακός πόλεμος όδευε προς τη λήξη της πρώτης φάσης του και τη σύναψη της Νικίου ειρήνης (421 π.Χ.).

Η υπόθεση:

Ο γέρος Στρεψιάδης, ένας απαίδευτος αγρότης, βρίσκεται σε απελπιστική
οικονομική κατάσταση. Είναι εύθυμος κούτσικος, πότε γεμάτος αυτοπεποίθηση και πότε απελπισμένος. Τα χρέη τον έχουν πνίξει!
Ο γάμος του με μια γυναίκα από ανώτερη κοινωνική τάξη και η άσωτη ζωή
του γιου του Φειδιππίδη, τον έχουν οδηγήσει σε συνεχή δάνεια. Η γυναίκα του έσπρωχνε το γιο του να ασχολείται με τα πολυέξοδα αθλήματα της τότε χρυσής νεολαίας  Οι δανειστές
του όμως δεν μπορούν να περιμένουν άλλο. Απαιτούν τα χρήματά τους,
πιέζουν, οι τόκοι ανεβάζουν το χρέος.
Ο Στρεψιάδης έχει χάσει τον ύπνο του.
Υπάρχει μόνο μία λύση! Το Φροντιστήριο του Σωκράτη.
Τη σχολή διεύθυναν ο Σωκράτης και ο Χαιρέφωντας (στενός φίλος του Σωκράτη όπως θα μας πληροφορήσει ο Πλάτων).
 Καθώς ο γιος του αρνείται να πάει, αποφασίζει να γραφτεί ο ίδιος και να σπουδάσει ρητορική
και σοφιστική, ελπίζοντας πως έτσι, θα μπορέσει να υπερασπιστεί τον εαυτό
του στο δικαστήριο και να γλυτώσει τα χρέη του.
Ο Σωκράτης θα τοποθετήσει στο επίκεντρο της διδασκλίας του στη σχολή τις Νεφέλες, οι οποίες αποτελλούν νέες θεότητες που θα φιλοδοξήσουνν να ρίξουν σαν χάρτινους πύργους τις παραδοσιακές δοξασίες και τον Δία, συμπαραστάτες τους θα έχουν οι Νεφέλες το Χάος και τη Γλώσσα.
Οι Νεφέλες θα υποσχεθούν στο Στερψιάδη ότι εάν είναι καλός μαθητής θα γίνουν φίλες του...
 Γρήγορα όμως θα εκδιωχθεί ως ανεπίδεκτος μαθήσεως.
Ο Στερψιάδης οπλισμένος με τα λίγα και αναφομοίωτα που έμαθε, βρίσκει το κουράγιο να πείσει το γιο του να πάει στη σχολή να σπουδάσει.
 Ευτυχώς, ο γιος του θα πειστεί τελικά να πάει, μόνο που ο Στρεψιάδης θα το πληρώσει ακριβά.
Πατέρας και γιος διαφωνούν για την ποίηση καθώς ο Στερψιάδης δεν μπορεί να χωνέψει τις ανηθικότητες του Ευρυπίδη και ο Φιδιππίδης απορρίπτει κάθετα τους παλιούς ποιητές.
Το τέλος του έργου θα προκαλέσει αγανάκτηση στο μέσο Αθηναίο της εποχής, ο Φιδιππίδης θα δώσει"μια" τον πατέρα του και θα τον ρίξει κάτω.
Ο Στερψιάδης μετανιωμένος πο έστειλε τον γιο του στο Φροντηστήριο με τη βοήθεια ενός δούλου θα κάψει τη σχολή...
Τελικά είναι αμφίβολο παρά τις πολλές ευτράπελες καταστάσεις που είδε  ο θεατής  εάν αποχωρεί από το θέατρο έχοντας την αίσθηση ότι έχει παρακολουθήσει κωμωδία και όχι τραγωδία.

ΠΕΡΑΙΤΈΡΩ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΓΙΑ ΤΟ ΈΡΓΟ

Το έργο θα καταδείξει τη σύγκρουση μεταξύ των παραδοσιακών αξιών και των συνηθειών της ελληνικής κοινωνίας της εποχής. Ο επιστημονικός στοχασμός (ερμηνεία της δομής του σύμπαντος ως φυσικό φαινόμενο υποκείμενο σε νομοτέλεια) από τη μία και η παράδοση (που θεωρούσε τα πάντα ως απρόβλεπτες συνέπειες υπερφυσικών όντων) βρισκόταν σε μια διαρκή διαμάχη.
Το ερευνητικό πνεύμα στην αρχαία Αθήνα αρνιώταν σε γενικές γραμμές την ύπαρξη των θεών. Ο μέσος άνθρωπος στην Αθήνα και γενικότερα στον αρχαίο κόσμο ήταν διακείμενος εχθρικά προς τον επιστημονικό στοχασμό. Οι αφηρημένοι συλλογισμοί (πολλές φορές διατυπωμένοι σε δογματική μορφή ελλείψη επαρκών εμπειρικών δεδομένων προκειμένου να στηριχθούν) προκαλούσαν φυσική αποστροφή στον απλό λαό που πίστευε ότι όλα εξαρτιώνταν από την καλή θέληση των θεών.

Ή λαϊκή ήθική πίστευε άκράδαντα στήν ίδέα ότι ό άδικος άν-
θρωπος, ό έπίορκος, ό άσυνεπής χρεοφειλέτης, άκόμη καί άν κα-
ταφέρει νά μήν τόν άνακαλύψουν καί νά μήν τόν τιμωρήσουν οί
άνθρωποι, θά λάβει τήν άμοιβή πού τού άξίζει άπό τά χέρια τών
θεών ή, άν πεθάνει εύτυχισμένος καί ήσυχος, θά τιμωρηθούν άντί
γι' αύτόν οί άπόγονοί του-
ή άκόμη —όπως άρχιζαν νά πιστεύουν
όλο καί περισσότερο οί άνθρωποι τόν 5ο αιώνα (πρβ. σ. 28(3)— ή
ψυχή του θά πληρώσει τις άμαρτίες του στόν Κάτω κόσμο. Τήν
έποχή έκείνη τό νά κατακρίνει κανείς τις γενεαλογίες τών θεών,
όπως τις είχαν συνθέσει οί ποιητές, καί νά αποδίδει τή λειτουρ-
γία τού σύμπαντος σέ φυσικές δυνάμεις άπρόσωπες, αδιάφορες
γιά τή συμπεριφορά τών άνθρώπων, ήταν σάν νά άπελευθερώνει
τούς έπιτήδειους καί τούς βίαιους άπό τό φόβο πού, όπως πί-
στευαν οί πολλοί, υποχρεώνει τούς άνθρώπους νά τηρούν τό νόμο.

Παρόλαυτα  η αθηναϊκή κοινωνία ήταν ανεκτική σε νεωτεριστικές δοξασίες και ειδικά στους αριστοκρατικούς κύκλους υπήρχε ασυνήθιστα μεγάλο ποσοστό πνευματικά ανήσυχων ανθρώπων.

Άλλο θέμα που θα θιχτεί στο συγκεκριμένο έργο και ειδικά στη μάχη αδίκου και δικαίου λόγου η τέχνη του λόγου και γενικά η εκπαίδευση.
Η ανάπτυξη έντονου ενδιαφέροντος για τη ρητορική τέχνη που χρησιμοποιούνταν στα δικαστήρια και στις πολιτικές συγκεντρώσεις ήταν διαδεδομένη μεταξύ των νέων και αποτελούσε προϋπόθεση για την επιτυχημένη πολιτική καριέρα.
Επιπλέον η παραδοσιακή εκπαίδευση δεν έτερπε τους νέους όσον αφορά τον πόθο ους για την ανάπτυξη του κριτικού πνεύματος καθώς ήταν προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις παλαιότερων εποχών.
Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο θα ανθίσει το σοφιστικό ρεύμα...
Οι νέοι τελικά απλά θα μαθαίνουν να νικούν στα λόγια...

Τι ήταν όμως τελικά οι "Νεφέλες";

Βαθύτατα θρησκευόμενος και συντηρητικός ως άνθρωπος ο Αριστοφάνης τοποθετεί τελικά ένα αυστηρά άκαμπτο θρησκευτικό περίγραμμα γύρω από τις Νεφέλες. Πρόκειται ασφαλώς για θεότητες, όπως τελικά αποκαλύπτεται, απεσταλμένες από το Δία για να τιμωρήσουν το Στερψιάδη για τις άδικες και πονηρές του σκέψεις!

Εντύπωση θα προκαλεί πάντα στο πέρασμα των αιώνων η κάθοδος του Σωκράτη κρεμασμένου σε δίχτυ στη σκηνή (βρίσκονταν ψηλά επειδή αυτό τον εξυπηρετούσε στο να σκέφτονταν καλά μακρυά από τα ψυχρά ρεύματα της επιφάνειας της γης).

Η ανύψωση τέλος του Σωκράτη στο αέρα θα έγινε σίγουρα με τη χρήση θεατρικής μηχανής...

 

Πηγες: Η κωμωδία του Αριστοφάνη, Dover
            Εθνικό Θέατρο

 

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Παύλος

Αστυνόμος Ά

Διοικητής Α.Τ. Ωραιοκάστρου.

Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου