Η έναρξη του εμφυλίου το 1946 στο Λιτόχωρο

Το Λιτόχωρο Πιερίας, μια πανέμορφη κωμόπολη στους πρόποδες του Ολύμπου, από τα πιο γνωστά τουριστικά θέρετρα σήμερα, πέρασε στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας για το περιβόητο «χτύπημα».
Την επίθεση, δηλαδή, τον Μάρτιο του 1946, ενόπλων κομμουνιστικών ομάδων του Ολύμπου εναντίον της τοπικής φουράς της χωροφυλακής, η οποία αναφέρεται συνήθως ως το
αιματηρό εναρκτήριο λάκτισμα από πλευράς ΚΚΕ για το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου. Εξήντα χρόνια μετά -συμπληρώθηκαν την Παρασκευή- το ερώτημα εάν το χτύπημα είχε σχεδιαστεί και αποφασιστεί από την υπό τον Νίκο Ζαχαριάδη ηγεσία του ΚΚΕ για να σαλπίσει τον «τρίτο γύρο» ή ήταν μία ενστικτώδης αντίδραση «ομάδας ενόπλων καταδιωκόμενων αγωνιστών στη μαζική και ωμή τρομοκρατία των μοναρχοφασιστών», παραμένει ουσιαστικά αναπάντητο.

Τον Μάρτιο του 1946, η χώρα όδευε προς εκλογές, που είχαν προγραμματιστεί για την 31η του μηνός, υπό ανώμαλες συνθήκες τις οποίες χαρακτήριζαν οι διώξεις, οι δολοφονίες, οι αντεκδικήσεις και τα βασανιστήρια στελεχών, μελών και οπαδών της Aριστεράς ως συνέπεια της ήττας των ΕΑΜικών δυνάμεων στα Δεκεμβριανά.

Το ΚΚΕ είχε καλέσει τους πολίτες να απόσχουν από την ψηφοφορία με το επιχείρημα ότι η επικρατούσα κατάσταση δεν κατοχύρωνε το αδιάβλητο -μια επιλογή που εκ των υστέρων θα εκτιμηθεί από το κόμμα ως «εγκληματικό λάθος»- ενώ τα βουνά είχαν «γεμίσει» από «ομάδες δημοκρατικών ένοπλων καταδιωκόμενων αγωνιστών», οι οποίες συγκροτούνταν βαθμιαία σε οργανωμένη στρατιωτική δύναμη, υπό την εποπτεία έμπειρων αξιωματικών του ΕΛΑΣ που έστελνε το ΚΚΕ.

Μία από αυτές, που έδρευε στον Ολυμπο, αποτελούμενη από τριάντα τρεις ενόπλους, εκ των οποίων οι είκοσι εννιά ντόπιοι, επετέθη τη νύχτα υπό τη διοίκηση του καπετάν Υψηλάντη εναντίον του σταθμού χωροφυλακής του Λιτοχώρου, όπου νωρίτερα είχαν βασανιστεί και θανατωθεί τρία στελέχη του ΕΑΜ. Στην ολονύκτια μάχη σκοτώθηκαν δεκατρείς χωροφύλακες και αιχμαλωτίστηκαν άλλοι τρεις που αφέθηκαν αργότερα ελεύθεροι στον Ολυμπο όπου τους μετέφεραν οι ένοπλοι του Υψηλάντη. Οι εκλογές διεξήχθηκαν την επομένη κανονικά, αλλά η είδηση της επίθεσης προκάλεσε αίσθηση και οι απομονωμένες σκόρπιες ομάδες του ΚΚΕ στα βουνά άρχισαν να ξεθάβουν τα όπλα εκλαμβάνοντάς την ως το άνωθεν σινιάλο για την έναρξη του «ένοπλου αγώνα των λαϊκοδημοκρατικών δυνάμεων ενάντια στον μοναρχοφασιστικό αφηνιασμό».

Ποιος αποφάσισε το ηχηρό αυτό χτύπημα και με ποιο στόχο; Στα επίσημα ντοκουμέντα του ΚΚΕ δεν υπάρχει σαφής απάντηση. Ο ίδιος ο Ζαχαριάδης, σε άρθρο του στον «Ριζοσπάστη» αργότερα, εκθείασε την επίθεση υπογραμμίζοντας τον προειδοποιητικό της χαρακτήρα, ενώ τη δική του εκδοχή για τα γεγονότα δίνει σήμερα στην «Κ» το ιστορικό στέλεχος του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος κ. Πάνος Δημητρίου. Δύο από τους ελάχιστους εν ζωή -ίσως και οι μοναδικοί- πρωταγωνιστές εκείνης της φονικής νύχτας, ένας χωροφύλακας που επέζησε της σφαγής και ένα μέλος της ομάδας των επιτιθέμενων, εξιστορούν, εξήντα χρόνια μετά, τα τραγικά γεγονότα.

Νίκος Παπακωνσταντίνου, χωροφύλακας: «Με μάζεψε ένας γέροντας»

Ο Νίκος Παπακωνσταντίνου υπηρετούσε τότε στο μεταβατικό απόσπασμα της χωροφυλακής στην Κατερίνη και ήταν ο μοναδικός που επέζησε από το απόσπασμα.

«Λαβαμε εντολή να μεταβούμε δέκα χωροφύλακες στο Λιτόχωρο για ενίσχυση στις εκλογές του τοπικού σταθμού της Χωροφυλακής. Ο σταθμός ήταν στην πλατεία ενώ εμείς στρατωνιστήκαμε σ’ ένα διώροφο παλιό κτίριο σε απόσταση πεντακοσίων περίπου μέτρων. Φτάσαμε βραδάκι. Η επίθεση άρχισε γύρω στις 10.30. Σκότωσαν πρώτα τον σκοπό και άρχισαν να γαζώνουν το κτίριο. Αρπάξαμε τα όπλα και πιάσαμε τα παράθυρα. Οι συμμορίτες χτύπησαν ταυτόχρονα και στο κτίριο του τμήματος που το φρουρούσαν 7 - 8 χωροφύλακες αλλά και στον στρατιωτικό ουλαμό που αποτελείτο από οχτώ στρατιώτες. Από το τμήμα χωροφυλακής δεν σκοτώθηκε κανείς. Από τον ουλαμό σκοτώθηκαν τρεις, οι άλλοι διέφυγαν. Τη ζημιά την έπαθε το απόσπασμα. Γύρω στα μεσάνυχτα άρχισαν να μας πετούν από τα παράθυρα φιάλες με βενζίνη. Οι σφαίρες έπεφταν σαν χαλάζι. Κατά τις 4 το πρωί πέταξαν μια φιάλη στο ισόγειο, όπου ζούσε μια γριά με την κόρη της και το κτίριο λαμπάδιασε. Η γριά σκοτώθηκε, η κόρη βγήκε τραυματισμένη. Τότε βρεθήκαμε στο δίλημμα, ή θα καιγόμασταν ζωντανοί ή θα προσπαθούσαμε να βγούμε από τα παράθυρα με κίνδυνο να σκοτωθούμε. Αποφασίσαμε το δεύτερο. Οι τρεις τραυματίες μας δεν πρόλαβαν και κάηκαν μέσα ζωντανοί. Οι άλλοι πηδήξαμε από τα παράθυρα και τραυματιστήκαμε βαριά. Καθώς βρισκόμασταν ανήμποροι στο έδαφος, ήρθε ένας συμμορίτης και έδωσε σε όλους μας τη χαριστική βολή. Εγώ στάθηκα τυχερός. Λόγω του ότι ήταν νύχτα, η σφαίρα με πέτυχε ξυστά στο κεφάλι. Εμεινα εκεί ακίνητος. Μόλις απομακρύνθηκαν, επιστρατεύοντας όσες δυνάμεις μου είχαν απομείνει πήδηξα πάνω από τα πτώματα και περπάτησα προς το σταθμό όπου συνάντησα ένα γέροντα και με μάζεψε. Δεν υπήρχε καμία πληροφορία ότι κάτι μπορεί να συμβεί εκείνο το βράδυ».

Θανάσης Παπαθανασίου, μέλος του ΕΑΜ: «Ολοι αιφνιδιάστηκαν»

«Συγκεντρωθήκαμε τη νύχτα έξω από το χωριό. Hμασταν καμιά τριανταριά, ήταν εκεί και ο Υψηλάντης τον οποίο έβλεπα για πρώτη φορά. Επιτεθήκαμε ταυτόχρονα στο κτίριο του αποσπάσματος και στο τμήμα χωροφυλακής». Ο Θανάσης Παπαθανασίου, Λιτοχωρινός, μέλος του ΕΑΜ, πήρε μέρος στη μάχη ως σύνδεσμος, μεταφέροντας πληροφορίες από τα μέτωπα των συγκρούσεων.

Οπως λέει, όλοι στο Λιτόχωρο αιφνιδιάστηκαν από το χτύπημα, δεν το περίμεναν. Ο ίδιος πάντως κάτι είχε υποψιαστεί. «Πριν από δύο μέρες ο τοπικός κομματικός υπεύθυνος μου ζήτησε να μεταφέρω τη νύχτα με τη βάρκα μου “δύο φίλους”, όπως μου είπε, από την Πλάκα Λιτοχώρου στην Κατερινόσκαλα. Στη διαδρομή τους ρωτούσα διάφορα αλλά δεν μου απαντούσαν. Υποψιάστηκα ότι κάτι συμβαίνει αλλά δεν είπα τίποτα. Αυτούς τους δύο πάντως τους συνάντησα αργότερα και στο βουνό. Οταν επέστρεψα στο Λιτόχωρο και συνάντησα τον κομματικό για να τον ενημερώσω ότι έφερα εις πέρας την αποστολή εκείνος μου είπε ότι “απόψε θα του βάλουμε φωτιά”. Τον ρώτησα τι πρέπει να κάνω εγώ και μου απάντησε “ό,τι νομίζεις, αν θέλεις έλα μαζί μας”. Πράγματι, όταν νύχτωσε συγκεντρωθήκαμε έξω από το χωριό. Η ζωή μας είχε γίνει μαύρη. Η τρομοκρατία ήταν αφόρητη. Μας έσερναν στο τμήμα με το παραμικρό και μας σάπιζαν στο ξύλο αρνούμενοι να δώσουν εξηγήσεις. Πριν από λίγο καιρό είχαν σκοτώσει στο ξύλο μέσα στο τμήμα του Λιτοχώρου τον πατέρα μου. Εκεί, στη συγκέντρωση, είδα για πρώτη φορά τον Υψηλάντη. Εγώ νόμιζα ότι αυτό που θα κάναμε σε λίγο ήταν μέρος ενός γενικότερου ξεσηκωμού, τον οποίο περιμέναμε. Επιτεθήκαμε στο απόσπασμα, στο τμήμα χωροφυλακής και στον στρατιωτικό ουλαμό. Τα ξημερώματα τα πάντα είχαν τελειώσει. Σκοτώθηκαν δεκατρείς από την άλλη πλευρά και πιάσαμε και τρεις αιχμαλώτους. Κατά την επιστροφή στον Ολυμπο αναρωτήθηκα φωναχτά για το νόημα αυτής της επίθεσης και τότε ο Υψηλάντης ρώτησε “τι μέρος του λόγου είναι αυτός;”, για να τον καθησυχάσει ο καπετάν Φωτεινός λέγοντάς του ότι “είναι δικός μας”».

«Ηταν πρωτοβουλία των αγωνιστών»

Ενα χρόνο μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και συγκεκριμένα στο τετραήμερο 12-15 Φεβρουαρίου 1946, συνήλθε στην Αθήνα η 2η ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ. Είχε προηγηθεί ταξίδι αντιπροσωπείας του ΚΚΕ υπό τον Μήτσο Παρτσαλίδη στη Μόσχα όπου, σύμφωνα με μετέπειτα μαρτυρία του, η ηγεσία του ΚΚΣΕ συμβούλευσε το ΚΚΕ να πάρει μέρος στις εκλογές της 31ης Μαρτίου και «να μην επιχειρηθεί προς το παρόν ένοπλη πανελλαδική εξέγερση». Βασικό θέμα της ολομέλειας αποτέλεσε η λήψη απόφασης σχετικά με την έναρξη ή όχι του «ένοπλου αγώνα κατά των δυνάμεων του εγχώριου μοναρχοφασισμού». Στα επίσημα ντοκουμέντα του ΚΚΕ (Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας 1946-1949) σημειώνεται πως «δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα και δεν έχει έρθει στο φως της δημοσιότητας καμία απόφαση της 2ης ολομέλειας που να μιλά με ευθύνη και κατηγορηματικό τρόπο για άμεσο ή σταδιακό πέρασμα του ΚΚΕ στη μορφή της ένοπλης πάλης». Ολες όμως οι μαρτυρίες και τα ιστορικά στοιχεία συμφωνούν ότι το θέμα συζητήθηκε ως γενική κατεύθυνση, μολονότι στο άρθρο 4 του επίσημου κειμένου που αφορά τα καθήκοντα των κομμουνιστών και τις μορφές πάλης, μια παράγραφος σημειώνεται με αποσιωπητικά.

Η θέση του ΚΚΕ

Ο ίδιος ο Ζαχαριάδης, εξάλλου, τρία χρόνια μετά, στην ομιλία του στην 6η ολομέλεια το 1949, είπε: «Η 2η Ολομέλεια, αφού στάθμισε εσωτερικούς παράγοντες, βαλκανική και διεθνή κατάσταση, αποφάσισε να προχωρήσει στην οργάνωση της νέας ένοπλης πάλης ενάντια στον μοναρχοφασισμό μέσα σε συνθήκες που η χώρα βρισκόταν κάτω από στρατιωτική αγγλική κατοχή».

Δύο εβδομάδες μετά τη 2η ολομέλεια, σημειώνεται το ιστορικό χτύπημα του Λιτόχωρου. Κινήθηκε ο Υψηλάντης με άνωθεν εντολές στο πλαίσιο της υλοποίησης της απόφασης της 2ης ολομέλειας ή επρόκειτο για σύμπτωση; Ο κ. Πάνος Δημητρίου, ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ το αποδίδει σε «πρωτοβουλία των ίδιων των αγωνιστών». Ο κ. Δημητρίου επισημαίνει το γεγονός ότι «η ηγεσία του ΚΚΕ δεν αποκήρυξε τη συγκεκριμένη ενέργεια, ούτε αποστασιοποιήθηκε ποτέ από αυτήν. Αντανακλούσε τις διαθέσεις και το πνεύμα του αριστερού κινήματος της εποχής, το θεώρησε ως μια αγωνιστική ένδειξη».

Ο Ζαχαριάδης, λίγες μέρες μετά, σε ομιλία του στη Θεσσαλονίκη εκθείασε το χτύπημα του Λιτοχώρου, υπογραμμίζοντας τον προειδοποιητικό του χαρακτήρα, δίχως πάντως να ξεκαθαρίσει αν έγινε κατ’ εντολήν του. Αντιθέτως, η μαρτυρία τού τότε στελέχους της οργάνωσης Κατερίνης του ΚΚΕ, Θανάση Ανάγνου, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» στις 11 Δεκεμβρίου 1996, κάνει λόγο για την πραγματοποίηση κομματικού ακτίφ λίγες μέρες πριν από την επίθεση με τη συμμετοχή ανώτερων στελεχών του ΚΚΕ.

«Στη σύσκεψη, μετά την ενημέρωση από τον σύντροφο Πάνο, καθορίστηκε ένοπλη επίθεση στο Λιτόχωρο τη νύχτα 30-31 Μαρτίου ενάντια στις εγκληματικές συμμορίες και το άντρο των βασανιστηρίων της χωροφυλακής. Την τελευταία εβδομάδα του Μάρτη φτάνει παράνομα στο Λιτόχωρο ο Αλ. Ρόσσιος ή Υψηλάντης και αφού συνδέεται με την ομάδα των καταδιωκομένων σχεδιάζουν μαζί το χτύπημα. …Ετσι άρχισε ο ένοπλος αγώνας ενάντια στο ματοβαμμένο μεταβαρκιζινό καθεστώς. Το χτύπημα του Λιτοχώρου ήταν η αρχή της ένοπλης πάλης του Δημοκρατικού Στρατού. Το Λιτόχωρο σηματοδότησε σε ολόκληρη την Ελλάδα την ένοπλη πάλη».
- http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_1_02/04/2006_179392

.