Αριστοφάνη "Πλούτος" - Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

Μετά την παρουσίαση των Βάκχεων, της Μήδειας του Ευριπίδη και των Περσών του Αισχύλου, τριών δηλαδή αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, απόψε θα ελαφρύνω το κλίμα παρουσιάζοντας σας την κωμωδία του Αριστοφάνη "Πλούτος".

 

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ:

Πρόκειται για το τελευταίο έργο του μεγάλου Αθηναίου συγγραφέα, το οποίο  διδάχθηκε το 388 π.Χ. Ο Αριστοφάνης είχε ξανανεβάσει στη σκηνή το 408 π.Χ. το ομώνυμο έργο για το οποίο δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία παρά μόνο αναφορές. Σίγουρα ο πρώτος "Πλούτος" θα πραγματεύονταν το ίδιο θέμα.

Μέσα σε ένα παιχνίδι παραμυθιού γίνεται αντικείμενο πραγμάτευσης από τον Αριστοφάνη ένα παλιό παράπονο: Η άδικη κατανομή αγαθών.

Το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκε το έργο ήταν το καθεστώς των τριάκοντα τυράννων.


Αξίζει ακόμη να αναφέρουμε ότι οι χαρακτήρες του έργου είναι Δώδεκα (εννέα ανδρικοί και τρεις γυναικείοι) και ότι οι ενδυμασίες των ηθοποιών ήταν φτωχές αλλά και συνάμα αρκετά κομψές.

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι η τύφλωση του Πλούτου σε γενικές γραμμές οφείλεται στην κακή κατάσταση του κόσμου.



Ο ΜΥΘΟΣ

Το έργο ασφαλώς και είχε μυθικό υπόβαθρο, ο Αριστοφάνης επεξεργάστηκε με αλληγορικό τρόπο τους μύθους του θεού Πλούτου και της θεάς Πενίας. Ο Πλούτος ως θεός αναφέρονταν στην ευφορία και αφθονία των αγρών και στην επιβράβευση , στην τιμιότητα της εργασίας και στον ηθικό βίο των παραγωγών, ενώ η Πενία στην λιτότητα και στην αυτάρκεια και όχι στη ζητιανιά. Αμφότεροι, οι θεοί ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένοι στην Αττική γη.


Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ:

Ο Χρεμύλος, ένας γέρος αγρότης πνιγμένος στα χρέη πηγαίνει μαζί με το δούλο του Καρίωνα στο μαντείο των Δελφών προκειμένου να λάβει χρησμό για το γιο του. Το βασικό ερώτημα που τον απασχολεί σχετικά με το γιο του είναι εάν για να επιτύχει στη ζωή, πρέπει να αγωνιστεί να γίνει καλός ή κακός. Ο Απόλλων χρησμοδοτεί λέγοντας του μέσω της Πειθίας  ότι τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντήσει βγαίνοντας από το Μαντείο θα πρέπει να τον πάρει στο σπίτι του, προκειμένου αυτός θα του δώσει τη λύση.
Ο πρώτος άνθρωπος που συναντούν έξω από το Μαντείο είναι ένας τυφλός. Τον πιέζουν να τους πει ποιος είναι, και τελικά ο μυστηριώδης τυφλός τους λύνει την απορία λέγοντας τους ότι είναι ο θεός Πλούτος. Έχει περιέλθει σ' αυτήν την κατάσταση επειδή τον τύφλωσε ο Δίας για να μην ξεχωρίζει τους κακούς από τους καλούς! Ο Πλούτος τώρα είναι απελπισμένος και έχει καταλήξει στον κυνισμό ύστερα από το πάθημα του.
Ο Χρεμύλος και ο Καρίων καταφέρνουν να πείσουν τον Πλούτο να τους ακολουθήσει στο σπίτι τους, το επιχείρημα τους προκειμένου να τους ακολουθήσει ο Πλούτος είναι ότι δεν πρέπει να φοβάται τον Δία γιατί κυβερνάει με το χρήμα που του παρέχει ο Πλούτος, καθώς τελικός σκοπός της ανθρώπινης ενέργειας τις περισσότερες φορές είναι να επιτευχθεί ο πλούτος.
Ο Καρίων συγκεντρώνει τους φίλους του Χρεμύλου (γέροντες όλοι), αρχικά ο δούλος τους περιπαίζει, με αποτέλεσμα αυτοί να λυσάξουν από το κακό τους, τελικά τους λέει το κακό μαντάτο και χορεύουν και τραγουδούν! Μετά έρχεται ο Βλεψίδημος (φίλος του Χρεμύλου) που υποψιάζεται ότι ο Χρεμύλος πλούτισε άτιμα, τελικά ο Χρεμύλος τον πείθει για την αλήθεια και δηλώνει ότι θα πάει τον Πλούτο στο ιερό του Ασκληπιού για να γιατρευτεί.
Στο σημείο αυτό λαμβάνει χώρα μία απίστευτη σκηνή, εμφανίζεται με μορφή απειλητικής γριάς η Φτώχεια και απορρίπτοντας τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό της ζητιάνας λέει πως κανείς δεν θα εισάγει ή θα εξάγει τίποτα εάν γίνουν όλοι πλούσιοι. Η Πενία είναι η προσωποποιημένη φτώχεια που προσπαθεί να εμποδίσει τη γιατρειά του Πλούτου. Στον προσωποποιημένο αγώνα της με το Χρεμύλο υπερασπίζεται το δίκιο της και εγκωμιάζει τα αγαθά της. Η Φτώχεια είναι καταδικασμένη όμως να ηττηθεί στη συζήτηση βάζοντας το τελικά στα πόδια εκστομίζοντας απειλές!
Η ίαση του Πλούτου δεν αργεί να έρθει, λαμβάνει χώρα στο ιερό του Ασκληπιού, το ότι διαδραματίστηκε εκεί το περιγράφει στη γυναίκα του Χρεμύλου με ελευθεροστομία ο Καρίων, δίνει έμφαση στο θεϊκό θαύμα αλλά και στην απλιστία των ιερέων καθώς και στην πορδή που του ξέφυγε βλέποντας τον Ασκληπιό! Η θεραπεία στο ιερό είναι θαυματουργή.
Ο θεός τώρα πια βλέπει και το σπίτι του Χρεμύλου γεμίζει από πλούτη.
Τώρα που ο Πλούτος έχει αναβλέψει θα πηγαίνει μόνο στους δίκαιους και στους καλούς, αυτό θα έχει ως συνέπεια κανείς να μην γίνεται άτιμος (δεν ξεκαθαρίζεται πλήρως εδώ καθώς αντιφάσκει με την αρχική γνώμη ότι θα τον απολαμβάνουν μόνο οι δίκαιοι άρα θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν δίκαιοι και άδικοι)
Το σπίτι του Χρεμύλου δέχεται μία σειρά από επισκέψεις, πρώτος έρχεται ο δίκαιος άνθρωπος και υποβάλει το σεβασμό του στον Πλούτο...
Κατόπιν έρχεται ο συκοφάντης, είναι ο κλασικός τύπος του λαμόγιου, του μιζαδόρου, που λυμαίνεται τις κοινωνίες (ειδικά την ελληνική) διαχρονικά, είναι ο καταδότης που τώρα θρηνεί για τη φτώχεια του οι δουλειές του παν τώρα κατά διαβόλου μετά τη δίκαιη κατανομή του πλούτου...
Έπειτα έρχεται μία γριά που καταγγέλλει ότι ο νέος που την κρατά κατά καιρούς συντροφιά δε θέλει πλέον να της πουλήσει τα χάδια του. Ο νεαρός (πρόκειται για τον τύπο του ζιγκολό) τώρα πλούτισε και την κατακρίνει για τις ρυτίδες της, που τις καλύπτει με φτιασίδια...
Ακολούθως καταφθάνει και ο θεός Ερμής! Ο θεός διηγείται την ταραχή που επικρατεί στον Όλυμπο καθώς κανείς δεν προσφέρει πια στους θεούς, ο ίδιος έχει μείνει χωρίς δουλεία. Ο Χρεμύλος δεν εντυπωσιάζεται από τα λεγόμενα του θεού και ο Ερμής εκλιπαρεί πεθαμένος από την πείνα για δουλειά!!!
Τελευταίος έρχεται ένας ιερέας του Δία. Ο Αριστοφάνης παρά το γεγονός ότι είναι θεοσεβούμενος βρίσκει ευκαιρία να σαρκάσει το επίσημο ιερατείο για τους συμβιβασμούς του... Η απουσία του Δία  γενικά είναι αισθητή στο έργο.
Τέλος οργανώνεται λιτανεία και ο Πλούτος εγκαθίσταται μόνιμα στην Ακρόπολη...

 

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΚΑΡΙΩΝΑ

Ο Καρίων θα αποτελέσει ένα σημαντικό και ίσως κυρίαρχο πρόσωπο στο έργο. Ο δούλος θα εκπλήξει τους πάντες καθώς θα συνεργεί με το αφεντικό του σαν φίλος του και όχι σαν δούλος, θα του γκρινιάζει, θα συγχαίρει τους γέρους φίλους του Χρεμύλου για την καλή τους τύχη, θα κουβεντιάζει με τον ταλαίπωρο Ερμή και θα ενημερώνει τη γυναίκα του Χρεμύλου! Σαφώς πρόκειται για μία εντελώς διαφορετική μορφή δούλου από αυτή που είδαμε στις έως τώρα κωμωδίες.
Σαφής συσχετισμός του νέου τύπο δούλου θα υπάρξει με την εμφάνιση της Νέας Κωμωδίας

Η ΒΑΣΙΚΗ ΙΔΕΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Ποια ήταν η κεντρική ιδέα του έργου;

Η βασική ιδέα που θα αποτελέσει και ταυτόχρονα την ηθική προσέγγιση του έργου ήταν ο ανέντιμος πλουτισμός των ανθρώπων και η παραμονή στη φτώχεια των έντιμων.

Οι Αθηναίοι (και γενικότερα οι Έλληνες) εκείνη την εποχή θα ασχολούνται κατά κύριο λόγο με τη γεωργία τις τέχνες και το λιανικό εμπόριο, η συμμετοχή τους στη βιομηχανία και το διαμετακομιστικό εμπόριο θα είναι λιγότερο σημαντική, για τον επιπρόσθετο λόγο της εξαιρετικά αργής τεχνολογικής προόδου των αρχαίων χρόνων.
Ακόμη ελάχιστοι πολίτες θα δουλεύουν ως υπάλληλοι σε άλλους πολίτες (οι βιομήχανοι επί παραδείγματι είχαν αντί για υπαλλήλους ως τεχνίτες δούλους). Οι Έλληνες, επομένως, θα συνδέσουν τον πλούτο και τη φτώχεια περισσότερο με την τύχη και την ατυχία και λιγότερο με τη σωστή διαχείριση και το επιχειρηματικό πνεύμα.
Επομένως οι άνθρωποι εκείνης της εποχής θα φτωχαίνουν από παράγοντες όπως: οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, τα εξοντωτικά διοικητικά πρόστιμα που τους επέβαλλαν για πολιτικά και διοικητικά αδικήματα, από τη σοβαρή υποχρέωση που ένιωθαν να συμπαρασταθούν σε συγγενείς που έπρεπε να πληρώσουν διοικητικά πρόστιμα και από χρέη που δημιουργούνταν από απάτες που έκανα εις βάρος τους ανέντιμοι αλλά επινοητικοί άνθρωποι (τα διοικητικά πρόστιμα και τις απάτες τα κινούσαν σιχάματα σαν τον συκοφάντη που επισκέφθηκε τον Χρεμύλο).
Σε δίκες που θα διεξάγονται στα δικαστήρια τα έγγραφα δεν θα διαδραματίζουν ρόλο στις αποδεικτικές διαδικασίες, όσο οι ένορκες μαρτυρίες. Έτσι θα είναι εύκολο και σύνηθες ως φαινόμενο η κατασκευή κατηγοριών μόνο με ψευδομάρτυρες σαν το συκοφάντη.
Κοινή ιδέα σε όλους από την εποχή ακόμη του Ομήρου ήταν ότι οι θεοί τιμωρούσαν την αδικία. Ο όρκος ήταν το βασικό μέσο ώστε να επικυρώσει ή να κατοχυρώσει κανείς μία αδικία στο δικαστήριο. Δεν υφίστατο από παλιά καθαρή διάκριση μεταξύ της τιμωρίας της αδικίας και της ανεντιμότητας της ψευδορκίας. Ο Ησίοδος κατά την Αρχαϊκή εποχή όμως θα αναφέρει ότι ο Δίας στέλνει πολλά δεινά στους ανθρώπους που κάνουν αδικίες.
Μετά την Αρχαϊκή όμως εποχή θα παρατηρηθεί ότι η αρετή δεν ανταμείβεται και η κακία δεν τιμωρείται αποτελεσματικά. Σταδιακά κατά την κλασική εποχή και ύστερα οι άνθρωποι θα τείνουν να πιστεύουν ότι η θεία δίκη πέφτει στο κεφάλι των παιδιών και των απογόνων των εγκληματιών, Αυτή είναι η βασικότερη αίσθηση δικαίου των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Σε κάποιον ενάρετο δηλαδή, θα έρχονταν η καταστροφή εάν κάποιος πρόγονος του αμάρτανε.
Η ατομική ευθύνη θα αναπτύσσεται και θα κυριαρχεί... 
Πως όμως; Μέσω της συνείδησης...
Θα βαραίνει η συνείδηση των ανθρώπων στη ιδέα ότι κάποιος άλλος θα τιμωρείται αντί αυτών.
Είναι όμως δύσκολο να διαπιστώσουμε πόσοι από το κοινό των ανθρώπων που παρακολούθησαν την παράσταση του Πλούτου την εποχή εκείνη πίστευαν ότι οι θεοί επιβραβεύουν την αρετή και τιμωρούν την κακία, καθώς ο ευμετάβλητος και απρόβλεπτος χαρακτήρας της τύχης θα εντυπωσιάζει περισσότερο τους ανθρώπους του 4ου αι. π.Χ. από την ανταμοιβή της αρετής.
Ο συγγραφέας του έργου ήταν φύσει συντηρητικό και έβλεπε με καχυποψία τα φιλοσοφικά ρεύματα του καιρού του. Ήταν αριστοκρατικός και ευσεβής.
Κατά τη γνώμη του συγγραφέα η παραγωγή και η δικαιοκατανομή των αγαθών της πολιτείας θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα ηθικών και αξιοκρατικών κριτηρίων και όχι άσκηση εξισωτικής πολιτικής ή προνόμιο των Ολιγαρχικών. Πόσο επίκαιρος είναι ο Αριστοφάνης; Αυτή ακριβώς την κατάσταση έζησε και η χώρα μας τα τελευταία χρόνια.
Ο Αριστοφάνης από κοινωνικοοικονομική άποψη θα ταυτιστεί με τα συμφέροντα των κτηματιών και των και των εμπόρων της εποχής. Πρόκειται για την τάξη, η οποία θα κλονιστεί περισσότερο κατά τον Πελοπονησιακό πόλεμο (431-404). Ήταν η τάξη που επιθυμούσε περισσότερο τον τερματισμό της διαμάχης μεταξύ των ελληνικών πόλεων.
Καθώς λοιπόν το έργο διδάσκεται την εποχή που διεξάγεται ο Κορινθιακός πόλεμος (395-387) στον οποίο έχει εμπλακεί για τα καλά η Αθήνα με σκοπό να ανακτήσει από τη Σπάρτη την απωλεσθείσα κυριαρχία (εξαιτίας του Πελοπονησιακού πολέμου) έχοντας ως συμμάχους την Κόρινθο την Θήβα, το Άργος και τη χρηματική στήριξη της Περσίας, η μεσαία κοινωνική τάξη δείχνει ότι μπορεί να επανακάμψει (οι αγρότες δεν περιήλθαν ακόμη σε σήψη αν και φτωχοποιήθηκαν). Παράλληλα ο θεσμός της δουλείας θα εμφανίσει το πρώτο ρήγμα.
Στη μεσαία τάξη λοιπόν θα ελπίσει ο Αριστοφάνης την ώρα που ατομικό συμφέρον συκοφαντία και διαφθορά, η χρεοκοπία αξιών και η κοινωνική αδικία θα κυριαρχούν  στο δημόσιο βίο των Αθηνών. Πρέπει λοιπόν με κάθε τρόπο να εξαφανιστούν από τα τείχη της πόλης η φτώχεια, οι συκοφάντες, οι κλέφτες οι τοκογλύφοι και οι θεομπαίχτες. Στο σημείο αυτό και πάλι ο Αριστοφάνης είναι επίκαιρος. Είτε διασκευασμένος είτε αδιασκεύστος είναι πάντοτε επίκαιρος: Πρέπει να εξαφανιστούν  από το δημόσιο βίο όλα τα παράσιτα που λυμένουν σήμερα τη χώρα καθώς αερητζήδες του καφενείου, επώνυμοι άχρηστοι πολιτικοί και άθλιοι άρπαγες κατέκτησαν θέσεις εξουσίας και καταδυναστεύουν το λαό.
Με τον Πλούτο ο Αριστοφάνης στο κύκνειο άσμα του θέλει να προβληματίσει του συμπατριώτες του για την άδικη κατανομή πλούτου και την έκρηξη της διαφθοράς και μ' αυτόν τον τρόπο να τους  δώσει ένα ουτοπικό όνειρο.

 

ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

Με τον Πλούτο ανοίγει και ο δρόμος για τη νέα κωμωδία, καθώς ο Αριστοφάνης θα προχωρήσει σε σημαντικές τεχνοτροπικές αλλαγές.  Στον όψιμο Αριστοφάνη αρχαία κωμωδία θα χάσει τα κύρια χαρακτηρηστικά της. Έτσι λοιπόν ο συγγραφέας θα περιορίσει το πολιτικό στοιχείο (μ' αυτό σχετίζεται όπως και σε άλλα από τα τελευταία έργα του συγγραφέα και η απουσία του μέρους της παράβασης) , θα μειώσει το ρόλο του Χορού (πλέον θα είναι μόνο εμβόλιμο στοιχείο, στο τέλος θα χαθεί εντελώς από το κείμενο), θα επιλέξει αστικό θέμα και θα δημιουργήσει εύθυμη ατμόσφαιρα χωρίς πολλές βωμολοχίες. Όλα αυτά θα συσχετισθούν και με την αλλαγή των πολιτικών συνθηκών μετά την πτώση των Τριάκοντα Τυράννων το 402 π.Χ.
Η νέα τεχνοτροπία τα φέρει όπως προαναφέρθηκε τον δούλο σε ισότιμη θέση με τον αφέντη.
Ο γελαστός πανούργος υπηρέτης της Νέας Κωμωδίας (Φιλήμων, Μένανδρος), τον οποίον διαδέχεται η Ρωμαϊκή κωμωδία (Πλαύτος, Τερέντιος) και αργότερα η Νεώτερη κωμωδία της Αναγέννησης θα έχει τις βαθιές του ρίζες ως μορφή στον Καρίωνα. Θα η μορφή του φτάσει έως τη σύγχρονη κωμωδία και ειδικά εκείνη την αθάνατη ελληνική κωμωδία των προηγούμενων δεκαετιών. Γενικότερα θα αποτελέσει γεγονός ότι η σύγχρονη αστική κωμωδία θα εκφράζει πάντα έναν χρηματικό καημό .
Σύμφωνα με τον Αλέξη Σολωμό το έργο είναι πολύ κοντά στα έργα του σύγχρονου δραματολογίου.

 

ΠΗΓΕΣ: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Άλμπιν Λέσκυ,
Η κωμωδία του Αριστοφάνη, Ντόβερ
Εφημερίδα Καθημερινή, stiskini-aitoliko.weebly, theaterinfo.

Παπαδόπουλος Παύλος, Αξιωματικός της Αστυνομίας (Διοικητής του Αστυνομικού τμήματος Ωραιοκάστρου Θεσσαλονίκης) Πτυχιούχος Ανθρωπιστικών Σπουδών.